Rozwód z małżonkiem przebywającym za granicą – to coraz częstsza sytuacja w dobie globalizacji i powszechnej migracji. Może on dotyczyć zarówno małżeństw, które zawarto w Polsce, jak i tych zawartych za granicą. W niniejszym artykule omówimy szczegółowo procedurę rozwodową w różnych konfiguracjach międzynarodowych, poruszymy kwestie jurysdykcji, prawa właściwego, sposobów doręczania pism procesowych, rozpraw online oraz kosztów.

Jurysdykcja – czyli gdzie można złożyć pozew o rozwód?

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (UE) nr 2019/1111 (Bruksela II bis – w sprawach wszczętych do 31.07.2022 r.) oraz Rozporządzeniem (UE) 2019/1111 (Bruksela II ter – od 01.08.2022 r.), o tym, który sąd ma prawo orzekać o rozwodzie w sprawach międzynarodowych, decyduje przede wszystkim miejsce zwykłego pobytu małżonków.

Pozew o rozwód można złożyć do sądu w Polsce, jeśli:

• oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu w Polsce;
• oboje małżonkowie ostatnio wspólnie mieszkali w Polsce, a jedno z nich nadal tam przebywa;
• pozwany ma miejsce zwykłego pobytu w Polsce;
• powód ma miejsce zwykłego pobytu w Polsce i przebywa tam przynajmniej przez ostatni rok bez przerwy;
• oboje są obywatelami polskimi, nawet jeśli nie przebywają aktualnie w Polsce.

Gdy jedno z małżonków przebywa za granicą, a drugie w Polsce

W sytuacji, gdy tylko jeden z małżonków przebywa za granicą, a drugi nadal mieszka w Polsce, możliwe jest złożenie pozwu o rozwód w Polsce, o ile zachodzi jedna z podstaw jurysdykcji wskazanych powyżej.

W takim przypadku kluczowe są:

• prawidłowe doręczenie pozwu małżonkowi przebywającemu za granicą, co może wiązać się z koniecznością tłumaczenia dokumentów na język urzędowy kraju pobytu pozwanego;
• wydłużony czas postępowania, jeśli sąd musi korzystać z pomocy sądu zagranicznego (np. w ramach międzynarodowej pomocy prawnej);
• możliwość odbycia rozprawy online, co omówimy w dalszej części artykułu.

Gdy oboje małżonkowie mieszkają za granicą

W przypadku, gdy oboje małżonkowie mieszkają poza granicami Polski, nadal mogą wnieść pozew o rozwód do sądu polskiego, o ile:

• oboje są obywatelami polskimi;
• w sprawie istnieje inny wystarczający związek z Polską (np. mają tu nieruchomość, dzieci uczęszczają do szkoły w Polsce, małżeństwo zostało zawarte w Polsce).

W praktyce oznacza to, że rozwód można przeprowadzić w Polsce mimo braku miejsca zamieszkania w kraju, ale może to wymagać:

• ustanowienia pełnomocników;
• przeprowadzenia postępowania w dużej mierze zdalnie (pisemnie lub online);
• dodatkowych kosztów związanych z tłumaczeniami i pełnomocnictwami.

Małżeństwo zawarte w Polsce, ale małżonkowie mieszkają za granicą

To bardzo częsta sytuacja – małżonkowie zawarli ślub w Polsce (cywilny lub konkordatowy), a następnie wyjechali do innego kraju. Z punktu widzenia prawa rozwód można przeprowadzić w Polsce, jeśli:

• mają obywatelstwo polskie;
• zachodzi inna z przesłanek jurysdykcji (np. powód przebywa w Polsce przez min. rok).

Jednak warto rozważyć, czy rozwód w Polsce będzie korzystniejszy niż w państwie zamieszkania, ponieważ:

• może to oznaczać tańsze postępowanie;
• prawo polskie może być bardziej elastyczne (np. brak wymogu separacji przed rozwodem);
• ale może być trudniejsze do wyegzekwowania za granicą (potrzeba uznania wyroku).

W takiej sytuacji warto złożyć do sądu wniosek o prowadzenie sprawy bez obecności stron (na piśmie) lub przeprowadzenie rozprawy zdalnej, co sądy coraz częściej akceptują (na podstawie art. 15zzs⁹ KPC).

Małżeństwo zawarte za granicą, ale małżonkowie mieszkają w Polsce

W takim przypadku nie ma przeszkód, aby rozwód został przeprowadzony przez sąd polski. Kluczowe jest tu ustalenie prawa właściwego (czy sąd ma stosować prawo polskie czy prawo państwa, w którym zawarto ślub). Najczęściej jednak, jeśli oboje małżonkowie są Polakami i mieszkają w Polsce, sąd stosuje prawo polskie.

Jeżeli rozwód ma być orzeczony za granicą, należy upewnić się, czy dany kraj uznaje polskie akty małżeństwa oraz czy wyrok rozwodowy będzie uznany w Polsce (np. wyroki z krajów UE są uznawane z urzędu, bez potrzeby prowadzenia dodatkowego postępowania).

Uwaga: Jeśli ślub był zawarty w nietypowym kraju (np. w kraju muzułmańskim), warto przed wszczęciem postępowania uzyskać akt małżeństwa w wersji międzynarodowej lub przetłumaczony przez tłumacza przysięgłego.

Prawo właściwe – które przepisy będą miały zastosowanie?

Zgodnie z Rozporządzeniem Rzym III (nr 1259/2010), strony mogą wybrać prawo właściwe dla rozwodu, np. prawo:

• państwa, którego oboje są obywatelami;
• ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania;
• miejsca, w którym obecnie przebywają.

Jeśli strony nie dokonają takiego wyboru, stosuje się automatycznie prawo państwa wspólnego obywatelstwa lub zamieszkania – w przypadku Polaków najczęściej będzie to prawo polskie.

Jeśli małżonkowie zawarli związek małżeński za granicą, a chcą się rozwieść w Polsce, muszą najpierw zarejestrować akt małżeństwa w polskim rejestrze stanu cywilnego (tzw. transkrypcja zagranicznego aktu małżeństwa). Wymagane dokumenty:

• oryginał zagranicznego aktu małżeństwa (z apostille lub legalizacją),
• tłumaczenie przysięgłe na język polski,
• wniosek o transkrypcję do USC.

Po dokonaniu transkrypcji można wnieść pozew o rozwód w Polsce – jeśli istnieje jurysdykcja sądu polskiego (np. oboje są obywatelami RP).

Przebieg postępowania rozwodowego z elementem zagranicznym

• Wniesienie pozwu

Pozew o rozwód należy wnieść do sądu okręgowego właściwego dla ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, a jeśli takiego nie ma – do sądu miejsca zamieszkania pozwanego. Jeżeli pozwany mieszka za granicą – do sądu miejsca zamieszkania powoda.

Pozew musi zawierać:

• oznaczenie stron,
• wskazanie, czy ma być rozwód z orzekaniem o winie, czy bez,
• uzasadnienie przyczyn rozpadu pożycia,
• dowody (np. zeznania świadków, dokumenty, korespondencja),
• załączniki (np. akt małżeństwa, odpisy aktów urodzenia dzieci).

• Doręczenia zagraniczne

Sąd doręcza pozew drugiemu małżonkowi. W przypadku doręczeń do krajów UE stosuje się rozporządzenie 2020/1784. Do innych państw – konwencję haską z 1965 r. lub odpowiednie umowy bilateralne.

Doręczenia mogą potrwać od kilku tygodni do kilku miesięcy.

•   Rozprawa

Rozprawa może zostać przeprowadzona:

• stacjonarnie (małżonek mieszkający za granicą może stawić się osobiście),
• online (na platformach typu MS Teams – po wcześniejszym złożeniu wniosku),
• bez obecności stron, jeśli sąd uzna to za zasadne (np. jeśli strony zgodnie wniosą o rozwód bez orzekania o winie).

Koszty postępowania

Rozwód w Polsce wiąże się z następującymi kosztami:

• opłata sądowa od pozwu – 600 zł,
• opłata za pełnomocnictwo (jeśli korzystamy z adwokata) – 17 zł,
• ewentualne koszty tłumaczeń dokumentów – od 100 do 500 zł za dokument,
• koszty pełnomocnika –zależnie od stopnia skomplikowania sprawy i miejsca zamieszkania stron,
• koszty doręczeń zagranicznych – np. koszty przesyłek lub kuratora, jeśli doręczenie jest niemożliwe.

W przypadku uzyskania rozwodu za granicą i konieczności uznania wyroku w Polsce – postępowanie o uznanie wyroku jest darmowe, jeśli dotyczy wyroku z UE.

Możliwość udziału w rozprawie online

W związku z cyfryzacją wymiaru sprawiedliwości oraz trwającą praktyką sądów po pandemii COVID-19, możliwe jest uczestnictwo w rozprawie rozwodowej online. W tym celu:

• należy złożyć wniosek o przeprowadzenie rozprawy zdalnej,
• posiadać komputer z kamerą i mikrofonem oraz dostęp do internetu,
• sąd wyznacza termin i przesyła link do platformy.

Rozprawy online nie są jeszcze standardem, ale sądy akceptują je coraz częściej, szczególnie w sprawach rozwodowych z elementem zagranicznym.

Możliwość udziału w rozprawie online

W dobie cyfryzacji i rosnącej liczby spraw z udziałem osób mieszkających poza granicami Polski, rozprawy online stały się ważnym narzędziem ułatwiającym dostęp do sądu. Choć nie każda sprawa rozwodowa może zostać rozpoznana zdalnie, sądy coraz częściej dopuszczają możliwość przeprowadzenia rozprawy przez Internet – zwłaszcza gdy jeden z małżonków mieszka za granicą.

• Podstawa prawna rozpraw online

Zdalne rozprawy zostały wprowadzone do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą „covidową” (art. 15zzs⁹ ustawy z dnia 2 marca 2020 r.). Choć przepis ten był początkowo rozwiązaniem tymczasowym, został częściowo utrzymany i uzupełniony, a obecnie stanowi trwały element procedury cywilnej. Zgodnie z nim, sąd może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia sądowego przy użyciu środków komunikacji elektronicznej, jeżeli nie koliduje to z prawem stron do obrony i czynnego udziału w sprawie.

• Jak zawnioskować o rozprawę online?

Strona postępowania, która przebywa za granicą, może złożyć wniosek o przeprowadzenie rozprawy online – najlepiej już w pozwie rozwodowym lub odpowiedzi na pozew. Wniosek powinien zawierać:

• uzasadnienie, np. brak możliwości przyjazdu do Polski z powodów zdrowotnych, finansowych lub zawodowych,
• deklarację posiadania odpowiedniego sprzętu i łącza internetowego,
• adres e-mail oraz numer telefonu kontaktowego,
• prośbę o przesłanie linku do rozprawy (najczęściej przez MS Teams lub dedykowaną platformę sądu).

Sąd może, ale nie musi, uwzględnić taki wniosek – jednak w sprawach z czynnikiem międzynarodowym jest to coraz częstsza praktyka.

• Przebieg rozprawy zdalnej

Udział w rozprawie online jest formalnie równoważny z obecnością na sali rozpraw. Uczestnik loguje się za pomocą przesłanego linku w wyznaczonym terminie, a sąd prowadzi rozprawę tak samo, jak w trybie tradycyjnym. Należy pamiętać o kilku kwestiach technicznych i organizacyjnych:

• konieczne jest zapewnienie stabilnego połączenia internetowego oraz miejsca gwarantującego poufność (sąd może wykluczyć udział z przestrzeni publicznej, np. z kawiarni),
• sąd może zweryfikować tożsamość uczestnika poprzez okazanie dowodu tożsamości do kamery,
• niestawiennictwo z powodu problemów technicznych powinno być usprawiedliwione w trybie procesowym.

Rozprawy zdalne są szczególnie przydatne w sprawach bezspornych – np. gdy oboje małżonkowie zgodnie żądają rozwodu bez orzekania o winie.

Uznawanie zagranicznych wyroków rozwodowych w Polsce

W sytuacji, gdy rozwód został orzeczony za granicą, kluczowe staje się pytanie o możliwość jego uznania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

• Wyroki rozwodowe z krajów UE

Na podstawie rozporządzenia Bruksela II ter (UE) 2019/1111, wyroki rozwodowe wydane w jednym z państw członkowskich UE (z wyjątkiem Danii) są automatycznie uznawane w pozostałych krajach UE. Oznacza to, że:

• nie jest konieczne prowadzenie odrębnego postępowania o uznanie wyroku,
• należy jedynie przedstawić odpis orzeczenia i zaświadczenie zgodne z art. 36 rozporządzenia (formularz standardowy, wystawiany przez sąd, który wydał wyrok).

Dokumenty te należy złożyć w polskim USC celem aktualizacji stanu cywilnego.

• Wyroki z państw poza UE

W przypadku rozwodów orzeczonych poza Unią Europejską, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o uznanie wyroku sądu zagranicznego w Polsce (zgodnie z art. 1145–1148 KPC). Wniosek należy złożyć do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy.

Do wniosku należy załączyć:

• oryginał lub poświadczony odpis wyroku (z legalizacją lub apostille),
• tłumaczenie przysięgłe na język polski,
• dokumenty potwierdzające, że wyrok jest prawomocny i nie podlega już zaskarżeniu.

Uznanie wyroku może nastąpić tylko wtedy, gdy:

• wyrok został wydany zgodnie z podstawowymi zasadami rzetelnego procesu,
• nie narusza porządku publicznego (np. polskiego rozumienia instytucji rozwodu),
• nie zapadł w sprawie wcześniej prawomocnie rozstrzygniętej w Polsce.

Gdzie szukać pomocy i jak się przygotować?

Sprawy rozwodowe z elementem zagranicznym często są bardziej skomplikowane niż krajowe postępowania. Warto zatem:

• skorzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego, który zna międzynarodowe prawo rodzinne,
• odpowiednio wcześniej przygotować dokumenty (akty stanu cywilnego, tłumaczenia, potwierdzenia pobytu),
• sprawdzić, które sądy są właściwe rzeczowo i miejscowo – czasem opłaca się przeprowadzić rozwód w kraju zamieszkania,
• rozważyć mediację lub pisemne porozumienie co do rozwodu, alimentów i kontaktów z dziećmi, by uprościć postępowanie.

Podsumowanie

Rozwód z małżonkiem przebywającym za granicą może wydawać się wyzwaniem, ale polskie prawo oraz unijne regulacje zapewniają szerokie możliwości prowadzenia takich spraw przed sądami w Polsce. Niezależnie od tego, czy małżonkowie zawarli małżeństwo w Polsce czy za granicą, czy mieszkają w jednym kraju czy na różnych kontynentach – rozwód jest możliwy do przeprowadzenia, o ile zostanie prawidłowo przygotowana dokumentacja i spełnione warunki jurysdykcji.

Coraz większą rolę odgrywają rozprawy online, które w sposób realny ułatwiają udział stron mieszkających poza granicami Polski, bez konieczności kosztownej i czasochłonnej podróży. Warto jednak pamiętać, że każda sprawa ma swoją specyfikę – dlatego wsparcie doświadczonego pełnomocnika może być kluczowe, szczególnie przy uznawaniu zagranicznych wyroków lub przy sporach o opiekę nad dziećmi.