Czym jest zachowek?

Zachowek jest instytucją prawa mającą na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, opierającą się na prawie do uzyskania przez te osoby korzyści z jego majątku.

Zgodnie z art. 991 §1 k.c. „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Z kolei zgodnie z art. 991 §2 k.c. „Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 27.10.2022r., sygn. akt II CSKP 306/22, „Instytucja ta służy wzmocnieniu rodziny i ochronie interesów majątkowych jej poszczególnych członków. Zobowiązania z tytułu zachowku w kręgu rodzinnym powinny być zaspokajane dobrowolnie, w sposób i w terminie wspólnie uzgodnionym pomiędzy uprawnionymi i zobowiązanym z tego tytułu, w miarę możliwości bez potrzeby występowania z tymi roszczeniami na drogę postępowania sądowego”.

Nie zawsze jednak jest możliwość polubownego rozwiązania sporu i proces jest nieunikniony.

Komu należy się zachowek i w jakiej wysokości?

Problemy interpretacyjne pojawiają się już na etapie ustalenia osób, które nabywają względem spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub obdarowanych roszczenie o zachowek.

Wyliczenie osób uprawnionych do zachowku: zstępnych (dzieci, wnuki), małżonka, rodziców spadkodawcy należy czytać łącznie z zapisem „którzy byliby powołani do spadku z ustawy”.

Wskazać należy, że zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności, powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz małżonek. Przy czym, jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego udział spadku przypada jego dzieciom (wnukom spadkodawcy). W razie braku dzieci spadkodawcy, do spadku z ustawy powołani są jego małżonek i rodzice.

W konsekwencji uprawnionymi do zachowku mogą być albo 1) dzieci i małżonek albo 2) małżonek i rodzice spadkodawcy. Nie będzie zaś sytuacji, gdzie jednocześnie uprawnieni będą dzieci, małżonek i rodzice lub dzieci i rodzice spadkodawcy.

Krąg podmiotów uprawnionych do zachowku jest zamknięty, zatem zachowek nie przysługuje rodzeństwu, zstępnym rodzeństwa, dziadkom, zstępnym dziadków ani pasierbowi.

Co do zasady zachowek przysługuje w wysokości ½ wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy w przypadku dziedziczenia na mocy ustawy, a w przypadku uprawnionych trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego.

Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie testamentowe – w którym przypadku przysługuje zachowek?

Trudności nastręcza również udzielenie odpowiedzi na pytanie czy jest możliwość żądania roszczenia o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym.

Wątpliwości te rozwiewa m.in. wyrok SN z dnia 13.02.2004 r., sygn. akt II CK 444/02, zgodnie z którym jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Zatem roszczenie o zachowek przysługuje uprawnionemu zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego.

Ponadto, w sytuacji dziedziczenia ustawowego, gdy spadkodawca za życia rozdysponował całym swoim majątkiem, dokonał darowizn doliczanych do spadku i w momencie śmierci spadkodawcy jego majątek pozostaje pusty, wówczas można żądać roszczenia od osoby obdarowanej.

Które darowizny doliczane są do spadku i jak obliczyć wysokość zachowku?

Przy obliczaniu zachowku dolicza się do masy spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę. Darowizny dokonane przez spadkodawcę można podzielić na darowizny niepodlegające doliczeniu do substratu zachowku i podlegające doliczeniu.

• Darowizny niepodlegające doliczeniu do substratu zachowku.

• Darowizny niepodlegające doliczeniu do substratu zachowku to między innymi drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach (rodzinnych, regionalnych, lokalnych, o podłożu religijnym) przyjęte.

Poniżej przykład orzeczenia w sprawie wysokości zachowku, w którym Sąd Apelacyjny uznał, że świadczenie przez spadkodawcę łącznej kwoty 66 000 zł na bieżące utrzymanie rodziny nie można uznać za darowiznę drobną, zwyczajowo przyjętą w stosunkach danego rodzaju.

„Dla zakwalifikowania darowizny jako drobnej istotne znaczenie ma wartość jej przedmiotu, a nie sytuacja majątkowa spadkodawcy. Z reguły zwyczajowe darowizny związane są z różnorodnymi uroczystościami rodzinnymi (imieniny, urodziny, wesela itp.), natomiast jeśli mają charakter wyposażenia dzieci w związku z usamodzielnieniem się, czy też służą do regulacji spraw majątkowych, to nie mogą być oceniane jako drobne” (wyrok SA w Gdańsku z dnia 08.07.2015 r., sygn. akt V ACa 126/15).

Jak sąd uzasadniał swoje stanowisko; „Świadczenie to, z uwagi na globalną kwotę, niewątpliwie nie było drobne, nie miało też charakteru zwyczajowego. Zazwyczaj bowiem rodzice wprawdzie pomagają finansowo swym dorosłym dzieciom u progu ich startu w samodzielne dorosłe życie, ale nie przybiera to formy stałego, systematycznego finansowania rodziny dzieci przez wiele lat i to w sytuacji, gdy jedno z małżonków nie podejmuje zatrudnienia z przyczyn obiektywnie nieusprawiedliwionych”.

• Kolejno, zgodnie z art. 994 §1 k.c., przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, tj. wobec „obcych” obdarowanych.

• Darowizny podlegające doliczeniu do substratu zachowku.

W przypadku dokonania darowizny na rzecz „bliskiego”, tzn. osoby będącej spadkobiercą lub uprawnionej do zachowku, limit 10 lat nie działa, co oznacza konieczność doliczenia także dawniejszych darowizn.

Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są obligatoryjnie doliczane do spadku – bez względu na czas ich dokonania (wyrok SA w Lublinie z 16.08.2021 r., sygn. akt I ACa 505/20).

W jaki sposób obliczyć kwotę zachowku?

W pierwszej kolejności ustala się udział osoby w spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe. Kolejno, ustala się który ułamek z art. 999 §1 k.c. będzie miał zastosowanie, tj. ½, a w przypadku gdy uprawniony do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy 2/3. Następnie wylicza się tzw. substrat zachowku. Substrat zachowku to nic innego jak wartość spadku powiększona o darowizny doliczane do spadku. Kwota zachowku to wynik pomnożenia w/w ułamków i substratu zachowku.

Na przykładzie:

Czteroosobowa rodzina: tata Jan Kowalski, matka Zofia Kowalska, syn Michał Kowalski, córka Kamila Kowalska. Majątek rodziców to wyłącznie nieruchomość o wartości 500 000 zł, udział każdego z małżonków to ½. Rodzice darują córce nieruchomość w 2023r. W 2024r. ojciec umiera, ojciec nie miał żadnego innego majątku, spadek jest pusty. Spadek po ojcu Janie Kowalskim na podstawie ustawy nabyła żona Zofia Kowalska w udziale 1/3 oraz dzieci – syn Michał Kowalski i córka Kamila Kowalska – każdy w udziale po 1/3. Substrat zachowku wynosi 250 000 zł (1/2 darowanej nieruchomości). W razie dziedziczenia spadkowego każde ze spadkobierców winno otrzymać 1/3 z kwoty 250 000 zł.

Zatem zgodnie z podanym powyżej „wzorem matematycznym” udział zachowkowy syna Michała Kowalskiego po ojcu wynosi 1/3 x ½ = 1/6, a następnie 1/6 z 250 000 zł = 41 666 zł.

Michał Kowalski może wyjść z roszczeniem w kwocie 41 666 zł przeciwko siostrze Kamili Kowalskiej.

W jaki sposób uniknąć obowiązku zapłaty zachowku?

Utarło się mylne przekonanie, że dokonanie darowizn za życia spowoduje uniknięcie płacenia zachowku w przyszłości. Jest to błędne przekonanie. Sugerujemy zawarcie umowy o dożywocie, która wyłącza możliwość domagania się zachowku. Jednak w przypadku sporządzenia umowy o dożywocie istnieje obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilno-prawnych w wysokości 2% wartości nieruchomości, a to zniechęca do sporządzenia tejże umowy u notariusza. Jednak finalnie zdecydowanie się na umowę darowizny zamiast umowy o dożywocie prowadzi do znacznie poważniejszych skutków finansowych.

Ponadto, nie można zaliczyć na schedę spadkową umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy w trybie art. 52 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, a zatem wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku (wyrok SA w Gdańsku z dnia 29.06.2020 r., sygn. akt V ACa 532/19).

Zachowek a miarkowanie wysokości zachowku

W dniu 22.05.2024r. wszedł w życie przepis art. 997(1) k.c., który uprawnia Sąd do obniżenia wysokości zachowku. W powiązaniu z art. 5 k.c. można wskazać, że:

– sytuacja osobista i majątkowa pozwanego, jak również wkład pracy pozwanego związany z opieką nad spadkodawcą

w połączeniu z

– naruszeniem powszechnie akceptowanych norm takich jak brak opieki przez powoda, pomocy, zawinione zerwanie więzi, brak zainteresowania powoda losem spadkodawcy, wreszcie konfliktowość i roszczeniowość

sprawiają, że zastosowanie art. 997(1) §1 k.c. i 5 k.c. pozwala na uczynienie zadość społecznemu odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnej należności z tytułu zachowku.

Art. 997(1) §1 k.c. „Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku”.

Art. 5 k.c. „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”

Co z odsetkami w razie wyroku zasądzającego roszczenie o zachowek?

Brak jest podstaw do przyznania odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty roszczenia o zachowek od dnia doręczenia wezwania czy złożenia pozwu do Sądu. Skoro ustalenie wartości substratu zachowku następuje według cen z chwili orzekania o roszczeniu o zachowek, to odsetki od tak ustalonego świadczenia pieniężnego powinny być naliczane najwcześniej dopiero od daty wyrokowania w sprawie. Dopiero z tym momentem roszczenie o zapłatę tak ustalonej kwoty zachowku staje się wymagalne (tak SN w orz. z 26 marca 1985 r., III CZP 75/84 i Sąd Apelacyjny w Warszawie w orz. z 18 listopada 1997 r., I ACa 690/97). 

Podsumowując, najmniejszy szczegół może zaważyć na ostatecznym kształcie roszczeń. Warto w takich sprawach zasięgnąć porady u specjalisty. Kancelaria Mosor i Oleksiak-Szeląg specjalizuje się w sprawach o zachowek. Zapraszamy do kontaktu.

FAQ