Czy możliwe jest podważenie umowy z WIBOR przed sądem?

WIBOR a sąd: Co najmniej od IV kwartału 2022 roku tj. od wydania prawdopodobnie jednego z pierwszych w Polsce postanowień o zabezpieczeniu w sprawie umowy kredytu hipotecznego zawierającej wskaźnik WIBOR, stał się on jednym z najbardziej kontrowersyjnych produktów finansowych na polskim rynku, niewiele ustępując pola tzw. kredytom frankowym. Zastrzeżenia zgłaszane przez kredytobiorców, dotyczące kredytów w walucie polskiej, a w szczególności składnika oprocentowania jakim jest WIBOR, dotyczą głównie sposobu jego powstawania, wprowadzenia do umowy, a w dalszej konsekwencji wpływu na wysokość raty kapitałowo-odsetkowej.

Dlaczego WIBOR budzi kontrowersje?

Wskaźnik WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) to referencyjna stopa procentowa, będąca stawką oprocentowania kredytów i pożyczek na rynku międzybankowym. W założeniu, WIBOR odzwierciedla koszty, jakie ponoszą banki, udzielając sobie nawzajem pożyczek na określony czas. Na jego podstawie ustalane jest oprocentowanie kredytów hipotecznych, co oznacza, że zmiany wskaźnika bezpośrednio wpływają na wysokość rat kredytowych.

Jednak konstrukcja WIBOR-u oparta na tzw. fixingu, czyli deklaracjach banków, a nie na rzeczywistych transakcjach rynkowych, wywołuje liczne zastrzeżenia. Kredytobiorcy argumentują, że wskaźnik ten nie oddaje realiów rynku i może być manipulowany, co prowadzi do sztucznie zawyżonych kosztów kredytu. Problem stanowi również brak przejrzystości w przedmiocie wyliczania tego wskaźnika, co uniemożliwia kredytobiorcom pełne zrozumienie mechanizmu, na podstawie którego obliczana jest wysokość ich zobowiązania. Mimo argumentacji podnoszonej przez banki, informacje o sposobie formowania WIBOR nie są powszechnie dostępne, dlatego kredytobiorcy zawierając umowę kredytu tak naprawdę niewiele wiedzą o tym, czym jest tak naprawdę WIBOR, czy jego wysokość może ulegać zmianom, a jeśli tak to na jakich zasadach.

WIBOR a sąd: Podstawy prawne podważenia kredytu hipotecznego WIBOR

Zastrzeżenia do umowy kredytu hipotecznego w walucie polskiej zawierającej wskaźnik WIBOR można podnosić, opierając się na poniższych aktach prawnych:

1. Kodeksu cywilny– Zgodnie z art. 385(1) §1 Kodeksu cywilnego, postanowienia umowy, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy, są nieważne. Kredytobiorcy argumentują, że klauzula zmiennego oprocentowania opartego na WIBOR spełnia przesłanki, aby uznać ją za niedozwolone postanowienie.
2. Dyrektywa 93/13/EWG – Unijne przepisy, implementowane do porządku prawnego, nakładają na przedsiębiorców obowiązek przedstawienia warunków umownych w sposób jasny i zrozumiały dla konsumenta. Sąd unijny w licznych orzeczeniach podkreślał, że konsument powinien być w stanie zrozumieć mechanizmy wpływające na jego zobowiązania finansowe. W przypadku, gdy przepisy dyrektywy nie zostały implementowane do polskiego porządku prawnego lub nastąpiło to w sposób wadliwy, istnieje możliwość stosowania przepisów dyrektywy wprost.

Argumentacja dotycząca umów zawierających wskaźnik WIBOR

W obrocie prawnym dostrzec można kilka kluczowych argumentów, które mogą być podstawą do stwierdzenia nieważności umowy kredytowej:

1. Brak jednoznaczności postanowień umownych – Kredytobiorca musi rozumieć sposób wyliczania wskaźnika WIBOR. Jeśli bank nie dostarczył rzetelnych informacji umożliwiających analizę mechanizmu fixingu, klauzula zmiennego oprocentowania może zostać uznana za nieuczciwą.
2. Naruszenie równowagi stron – Banki, jako profesjonalni uczestnicy rynku, miały pełną wiedzę na temat mechanizmów fixingu, podczas gdy kredytobiorcy zostali pozbawieni dostępu do takich informacji. Taki brak symetrii i jednoczesny brak dostępu do informacji, rażąco narusza interesy konsumenta. Nie mając pełnej i rzetelnej wiedzy na temat sposobu kształtowania WIBOR, kredytobiorca nie ma możliwości podjąć w pełni świadomej decyzji dotyczącej zaciągnięcia długoterminowego zobowiązania pieniężnego
3. Możliwość manipulacji wskaźnikiem – WIBOR, oparty na hipotetycznych deklaracjach banków, może być podatny na manipulacje. Brak powiązania z rzeczywistymi transakcjami rynkowymi budzi uzasadnione wątpliwości co do jego rzetelności.

WIBOR a sąd: Orzeczenia w sprawach dotyczących kredytów zawierających WIBOR

Jednym przykładów orzeczeń jest wyrok TSUE z 13 lipca 2023 roku w sprawie C-265/22, który odnosił się do wymogu przejrzystości klauzul umownych. Trybunał wskazał, iż kredytobiorcy powinni zostać dostatecznie poinformowani o sposobie obliczania wskaźników oprocentowania kredytu.

Na gruncie prawa krajowego trudno wskazać orzeczenia, które mogłyby stanowić wyznacznik i wskazywać linię orzeczniczą, którą przyjmą polskie sądy wydając wyroki w sprawach dotyczących kredytów hipotecznych zawierających postanowienia dotyczące WIBOR. Przez ostatnie dwa lata w przekazie medialnym wiele mówiło się o postanowieniach dotyczących czasowego zawieszenia spłaty kredytu z oprocentowaniem zawierającym wskaźnik WIBOR, ewentualnie usunięciu z mechanizmu ustalającego wysokość raty kapitałowo – odsetkowej postanowień dotyczących WIBOR. Postanowienia te są jednak wydawane jedynie na czas trwania postępowania i nie przesądzają ostatecznego stanowiska sądu w przedmiocie oceny prawnej umowy.

Zwrócić jednak należy uwagę na prawdopodobnie pierwszy w Polsce wyrok, wydany w Sądzie Okręgowym w Suwałkach w dniu 21.08.2024 roku (sygn. I C 217/24). Sąd rozpoznawał sprawę z powództwa banku, który wypowiedział kredytobiorcy umowę kredytu z uwagi na niespłacanie kredytu w ustalonym terminie i domagał się zapłaty kwoty postawionej w stan wymagalności, wraz z odsetkami kapitałowymi i odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Poddając analizie postanowienia umowy kredytu, w tym dotyczące wskaźnika WIBOR, sąd uznał iż spełnia ono przesłanki pozwalające uznać je za klauzule abuzywne, a tym samym niewiążące kredytobiorcy. Na chwilę obecną wyrok jest nieprawomocny i trudno mówić o wykształceniu się konkretnej linii orzeczniczej, natomiast w uzasadnieniu wyroku można dostrzec argumentację analogiczną do podnoszonej przez kredytobiorców w ostatnich latach, a dotyczącej wadliwości postanowień dotyczących wskaźnika WIBOR.

W dalszym ciągu nie można jednak mówić o ukształtowaniu jednolitego stanowiska w sprawie kredytów hipotecznych w walucie polskiej zawierających wskaźnik WIBOR. Sąd Rejonowy w Częstochowie w sprawie o sygnaturze I C 1226/23 skierował z dniem 31.05.2024 roku cztery pytania prejudycjalne o poniższej treści:

1. Czy art. 1 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na badanie postanowień umownych dotyczących zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR?
2. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na badanie postanowień umownych dotyczących zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR?
3. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze i drugie, czy art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że zapisy umowy dotyczące zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR można traktować jako stojące w sprzeczności z wymogami dobrej wiary i powodujące znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, z uwagi na niewłaściwe poinformowanie konsumenta odnośnie narażenia na ryzyko zmiennej stopy procentowej, w tym w szczególności niewskazaniu, w jaki sposób ustala się wskaźnik referencyjny będący podstawą ustalania zmiennego oprocentowania i jakie wątpliwości są związane z jego nietransparentnością oraz nierównomierny rozkład tego ryzyka na strony umowy?
4. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na wcześniejsze pytania, czy art. 6 ust 1 w zw. z art. 3 ust. 1 i 2 zdanie 2 oraz art. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, iż w przypadku uznania za nieuczciwe postanowienia umownego dotyczącego zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR możliwym jest dalsze funkcjonowanie umowy, w której wysokość oprocentowania kwoty kapitału kredytu będzie się opierała na drugim składniku ustalającym wysokość oprocentowania zawartym w umowie, to jest stałej marży banku, co spowoduje zmianę oprocentowania kredytu ze zmiennego na stałe?

Udzielenie przez TSUE odpowiedzi na powyższe pytania może przyczynić się do ukształtowania się w przyszłości konkretnej linii orzeczniczej w sprawie kredytów z WIBOR, tak jak miało to miejsce w przypadku kredytów w walucie obcej.

W przypadku eliminacji WIBOR z umowy, jakie są dalsze konsekwencje dla kredytobiorcy?

Kluczową kwestią w sprawach o kredyty hipoteczne zawierających WIBOR jest rozstrzygnięcie, jaki skutek prawny miałoby wyeliminowanie tej klauzuli. Jeśli sąd dojdzie do wniosku, że postanowienia dotyczące WIBOR w umowie kredytu mają charakter niedozwolony i podlega usunięciu z umowy, może podjąć następujące decyzje:

1. Eliminacja WIBOR – W takim przypadku oprocentowanie byłoby oparte wyłącznie na stałej marży banku.
2. Eliminacja WIBOR + marży – W takiej sytuacji umowa dalej obowiązywałaby, natomiast klient miałby obowiązek zwrócić kwotę kredytu bez oprocentowania. Wariant ten jest jednak mało prawdopodobny, ponieważ zgodnie z ustawą Prawo bankowe, umowa kredytu obligatoryjnie powinna zawierać postanowienia dot. oprocentowania kredytu, a wskutek interwencji sądu nie może dochodzić o ukształtowania stosunku prawnego sprzecznego z przepisami.
3. Stwierdzenie nieważności umowy – Jeśli wskaźnik WIBOR stanowi integralny oraz nierozłączny element klauzuli oprocentowania i sąd dojdzie do wniosku że bez niego nie doszłoby do udzielenia kredytu, usunięcie wskaźnika może prowadzić do stwierdzenia nieważności całej umowy. Wówczas kredytobiorca zobowiązany byłby jedynie do zwrotu kwoty kapitału, a ewentualna nadpłata na rzecz banku podlegałaby zwrotowi.

Analizując przepisy polskiego prawa, istnieją prawne argumenty przemawiające za możliwością podważenia umowy kredytu hipotecznego w walucie polskiej z oprocentowaniem zawierającym wskaźnik WIBOR. Na chwilę obecną brak jest jednak ukształtowanej linii orzeczniczej w tym przedmiocie. Być może udzielenie przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na zadane przez sąd pytania prejudycjalne przyczyni się do ukształtowania linii orzeczniczej w Polsce, a co za tym idzie ustalenia z jakim rozstrzygnięciem w swojej sprawie mogą liczyć się kredytobiorcy, którzy pozwali kredytodawcę lub sami zostali pozwani.

FAQ: WIBOR a sąd