Przemoc domowa to zjawisko, które ma daleko idące konsekwencje zarówno dla ofiar, jak i dla całego społeczeństwa. Z problemem tym mierzy się nie tylko prawo karne, ale również inne gałęzie prawa, w tym prawo cywilne i administracyjne, które wprowadzają narzędzia ochronne. Regulacje prawne, jakie funkcjonowały do tej pory w Polsce, były często uznawane za niewystarczające, dlatego ustawodawca zdecydował się na wdrożenie nowych przepisów, w tym tzw. ustawy kamilkowej. W niniejszym artykule porównamy przepisy kodeksu karnego i nowej ustawy, zastanowimy się nad ich skutecznością i wskażemy, które z nich są bardziej korzystne dla ofiary przemocy.

Czym jest przemoc i jak jest obecnie rozumiana w społeczeństwie?

Przemoc jest pojęciem szerokim, obejmującym nie tylko czyny naruszające zdrowie fizyczne, ale również zachowania powodujące cierpienie psychiczne i emocjonalne. Współczesne społeczeństwo stopniowo odchodzi od postrzegania przemocy wyłącznie jako aktów agresji fizycznej. Coraz większą uwagę zwraca się na przemoc psychiczną, która może być bardziej destrukcyjna w długofalowej perspektywie. Szczególnie istotne jest uwzględnienie problemu przemocy ekonomicznej, polegającej na finansowym uzależnianiu ofiary, co często prowadzi do niemożności wyrwania się z toksycznej relacji.

Przemoc często pozostaje niewidoczna dla otoczenia, ponieważ ofiary czują się zastraszone lub wstydzą się przyznać do swojej sytuacji. Problem ten nasila się, gdy dochodzi do tzw. cyklu przemocy – po fazie agresji następuje okres „miodowego miesiąca”, który daje ofierze złudną nadzieję na zmianę sytuacji.

Definicja przemocy i jej odmiany

Przemoc to celowe działanie lub zaniechanie, które prowadzi do krzywdy fizycznej, psychicznej, emocjonalnej lub ekonomicznej drugiej osoby. Może przyjmować różne formy i występować w różnych kontekstach, w tym w rodzinie, pracy czy społeczeństwie.

Podstawowa definicja przemocy

• W polskim systemie prawnym definicja przemocy domowej znajduje się w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej, która określa ją jakojednorazowe lub powtarzające się działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członka rodziny, w szczególności powodujące cierpienie lub krzywdę fizyczną, psychiczną, seksualną albo ekonomiczną.

Odmiany przemocy

1. Przemoc fizyczna – obejmuje wszelkie formy agresji skutkujące urazami ciała, takie jak bicie, kopanie, duszenie, zadawanie ran czy celowe powodowanie bólu. Może prowadzić do trwałych uszkodzeń zdrowia, a nawet śmierci.
2. Przemoc psychiczna – polega na długotrwałym zastraszaniu, upokarzaniu, manipulacji, izolowaniu od otoczenia, groźbach czy kontrolowaniu ofiary. Jej skutki mogą prowadzić do depresji, lęków czy obniżonej samooceny.
3. Przemoc seksualna – to wszelkie działania o charakterze seksualnym wymuszone na drugiej osobie bez jej zgody, w tym gwałt, molestowanie, przymuszanie do aktów seksualnych lub narzucanie niechcianych zachowań intymnych.
4. Przemoc ekonomiczna – obejmuje działania prowadzące do finansowego uzależnienia ofiary od sprawcy, np. kontrolowanie jej dochodów, odbieranie pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy czy zadłużanie jej bez jej zgody.
5. Przemoc instytucjonalna – ma miejsce w instytucjach publicznych (np. domach opieki, szpitalach, szkołach), gdy dochodzi do zaniedbań, nadużyć lub niewłaściwego traktowania osób zależnych, np. pacjentów czy uczniów.
6. Przemoc zaniedbania – polega na zaniechaniu działań, które powinny być podjęte w celu ochrony zdrowia, życia lub dobrostanu osoby zależnej, np. dziecka, osoby starszej czy chorej.
7. Cyberprzemoc – nowoczesna forma przemocy, obejmująca nękanie, szantaż, publikowanie kompromitujących treści, hejtowanie czy stalkowanie za pośrednictwem Internetu i mediów społecznościowych.

Każda z tych form przemocy może występować samodzielnie lub w połączeniu z innymi, co dodatkowo pogłębia krzywdę ofiary. Współczesne regulacje prawne, w tym ustawa „kamilkowa”, kładą nacisk na kompleksową ochronę przed wszystkimi odmianami przemocy.

Przemoc a przemoc domowa

Przemoc domowa wyróżnia się tym, że zachodzi w środowisku, które powinno być bezpieczne. Występuje w relacjach między osobami bliskimi lub współzamieszkującymi, co czyni jej skutki bardziej dotkliwymi. Wiele ofiar przemocy domowej ma problem ze zgłoszeniem sprawy, ponieważ obawia się konsekwencji, takich jak pogorszenie sytuacji materialnej, utrata opieki nad dziećmi czy eskalacja agresji sprawcy.

Ważnym aspektem jest również fakt, że przemoc domowa często trwa latami, prowadząc do traumy oraz poważnych skutków psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy syndrom sztokholmski.

Definicja przemocy domowej w kodeksie karnym i przykłady

Kodeks karny nie definiuje wprost przemocy domowej, ale penalizuje jej przejawy. Kluczowy jest art. 207 k.k., który przewiduje karę od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności dla osoby znęcającej się nad bliskimi. Zaostrzone sankcje dotyczą sytuacji, gdy przemoc prowadzi do targnięcia się ofiary na życie.

Problemem kodeksu karnego jest konieczność zebrania dowodów na znęcanie się, co bywa trudne. Wiele ofiar nie rejestruje dowodów, a brak świadków powoduje, że sprawca pozostaje bezkarny.

W praktyce najczęściej spotykane przypadki to:

• wieloletnie znęcanie się psychiczne, przejawiające się w izolowaniu ofiary od rodziny i znajomych,
• stosowanie przemocy fizycznej, w tym pobicia,
• przemoc ekonomiczna, np. ograniczanie dostępu do środków finansowych.

Czym jest ustawa „kamilkowa” i w jaki sposób wchodzi w życie?

Ustawa „kamilkowa” to potoczna nazwa nowelizacji przepisów dotyczących przeciwdziałania przemocy domowej, wprowadzonych w odpowiedzi na głośne przypadki znęcania się nad dziećmi i bezradność systemu prawnego w ich ochronie. Głównym celem tych regulacji jest zapewnienie natychmiastowej ochrony ofiarom przemocy domowej poprzez szybkie izolowanie sprawców.

Ustawa tzw. „kamilkowa” jest odpowiedzią na niedoskonałości kodeksu karnego. Wprowadza m.in. nowe procedury ochronne i ułatwia izolację sprawcy. Największą zmianą jest natychmiastowy nakaz opuszczenia mieszkania przez sprawcę, co oznacza, że ofiara nie musi szukać schronienia poza domem. Regulacje te inspirowane są rozwiązaniami stosowanymi w innych krajach, takich jak Hiszpania, gdzie podobne przepisy przyczyniły się do znacznego zmniejszenia liczby przypadków przemocy domowej.

Podstawa prawna

Przepisy ustawy „kamilkowej” znajdują się głównie w nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej oraz w Kodeksie postępowania cywilnego i Kodeksie karnym. Nowelizacja rozszerza katalog definicji przemocy domowej, uwzględniając przemoc psychiczną i ekonomiczną, oraz wprowadza bardziej rygorystyczne środki ochronne.

Procedura

Najważniejszym mechanizmem ustawy „kamilkowej” jest natychmiastowy nakaz opuszczenia mieszkania i zakaz zbliżania się do ofiary, który może być wydany przez policję lub żandarmerię wojskową na miejscu interwencji. Nakaz ten obowiązuje przez 14 dni, ale sąd może go przedłużyć. Co ważne, obowiązuje on nawet wtedy, gdy sprawca jest jedynym właścicielem lokalu.

Procedura przewiduje również:

• możliwość zastosowania środków zapobiegawczych przez sąd już na wczesnym etapie postępowania,
• wprowadzenie obowiązkowych programów korekcyjnych dla sprawców,
• rozszerzenie ochrony na dzieci, które były świadkami przemocy.

Dzięki tym zmianom ofiary przemocy mogą szybciej uzyskać realną ochronę, zamiast czekać na długie postępowanie sądowe.

Tryb postępowania na podstawie ustawy „kamilkowej”

Ustawa umożliwia policji i sądom natychmiastową reakcję. Procedura zakłada, że w razie podejrzenia przemocy policjant może wydać decyzję o natychmiastowym opuszczeniu lokalu przez sprawcę. Nakaz może być egzekwowany nawet w sytuacji, gdy sprawca jest jedynym właścicielem nieruchomości.

Postępowanie w trybie administracyjnym sprawia, że czas reakcji jest krótszy niż w przypadku kodeksu karnego, co oczywiście zwiększa bezpieczeństwo ofiar. Nie można jednak pominąć negatywnego aspektu wprowadzonych przepisów – dzięki nowej regulacji dużo łatwiej jest bezpodstawnie o przemoc oskarżyć drugą osobę, która w rzeczywistości sprawcą przemocy nie jest. Zdarzają się bowiem sytuacje, że dla innych celów, w tym chociażby majątkowych, osoby zgłaszają do organów zachowania przemocowe partnera/małżonka – co jednak prawdą nie jest – w celu „pozbycia się” czy znacznego osłabienia pozycji partnera w innym procesie, np. rozwodowym, o podział majątku wspólnego, odwołaniu darowizny.

Różnice i podobieństwa

Kodeks karny skupia się na karaniu sprawcy, podczas gdy ustawa „kamilkowa” na niezwłocznej ochronie ofiary. Sankcje w kodeksie karnym są skuteczne jedynie wtedy, gdy zostanie przeprowadzone postępowanie dowodowe i wydany wyrok. Oczywiście po złożeniu stosownego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa znęcania się. Tymczasem ustawa kamilkowa działa natychmiast, co może ratować życie ofiary, jak to zostało opisane powyżej. Procedura podejmowana zgodnie z kodeksem karnym przebiega inaczej, często uznawana jest za bardziej zawiłą, długotrwałą i przede wszystkim wymagającą bardziej „dosadnych dowodów.

Podobieństwem jest fakt, że obie regulacje mają na celu walkę z przemocą. Jednak różnice dotyczą głównie trybu działania oraz szybkości interwencji.

Środki ochrony pokrzywdzonych przy przestępstwie znęcania się

W przypadku złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa znęcania się (art. 207 Kodeksu karnego), organy ścigania mogą zastosować wobec sprawcy szereg środków ochronnych mających na celu zabezpieczenie pokrzywdzonego przed dalszą przemocą. Takie środki mogą zostać nałożone przez prokuratora lub sąd w toku postępowania karnego.

Środki stosowane przez prokuratora

Prokurator, jeszcze przed skierowaniem aktu oskarżenia, może zastosować wobec podejrzanego środki zapobiegawcze, które mają na celu ochronę ofiary i zapobieganie dalszym aktom przemocy. Do najważniejszych należą:

• Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a Kodeksu postępowania karnego)

• Może być wydany natychmiastowo, niezależnie od tego, czy sprawca jest właścicielem mieszkania.
• Obowiązuje do czasu zakończenia postępowania przygotowawczego lub do wydania innej decyzji przez sąd.
• Zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym (art. 276 k.p.k.)

• Polega na zakazie wszelkich form kontaktu – osobistego, telefonicznego, internetowego itp.
• Może być połączony z zakazem zbliżania się na określoną odległość.
• Zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 276 k.p.k.)

• Określa minimalną odległość, jaką sprawca musi zachować w stosunku do ofiary.
• Może dotyczyć także miejsc, w których pokrzywdzony przebywa (np. miejsca pracy, szkoły dzieci).
• Dozór policji (art. 275 k.p.k.)

• Sprawca musi regularnie zgłaszać się na komisariat.
• Może być połączony z innymi środkami ochrony, np. zakazem kontaktu z ofiarą.
• Tymczasowe aresztowanie (art. 258 k.p.k.)

• Może zostać zastosowane w sytuacjach, gdy istnieje ryzyko dalszej przemocy lub utrudniania postępowania.
• Decyzję podejmuje sąd na wniosek prokuratora.

Środki ochrony w ramach tzw. ustawy „kamilkowej”

Oprócz kodeksowych środków ochrony, istnieją dodatkowe narzędzia wprowadzone przez ustawę z 2023 r., w „ustawie kamilkowej”. Policja oraz Żandarmeria Wojskowa mogą wydać natychmiastowy nakaz opuszczenia lokalu oraz zakaz zbliżania się nawet bez decyzji sądu czy prokuratora, jeśli istnieje ryzyko dalszej przemocy.

Dodatkowe środki ochronne dla pokrzywdzonych

• Program ochrony świadków – w wyjątkowych sytuacjach pokrzywdzony może zostać objęty ochroną policyjną.
• Pomoc psychologiczna i prawna – ofiary przemocy mogą uzyskać wsparcie ze strony organizacji pozarządowych, ośrodków pomocy społecznej i sądów.
• Specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy – pokrzywdzeni mogą skorzystać z miejsc w schroniskach lub domach samotnej matki.

Te środki mają na celu przede wszystkim natychmiastową ochronę ofiary oraz ograniczenie wpływu sprawcy na jej życie. Warto pamiętać, że ich skuteczność zależy od konsekwentnego egzekwowania przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości.

Jak uregulowane jest w ustawie „kamilkowej” tzw. wzajemne znęcanie się znane z kodeksu karnego

Kodeks karny przewiduje możliwość uznania, że obie strony mogły dopuszczać się aktów przemocy. Sprawcy często powołują się na „konflikt rodzinny” jako linię obrony. Ustawa kamilkowa zmienia ten stan rzeczy – zamiast dochodzić, kto „bardziej” znęca się nad kim, priorytetem staje się zapewnienie bezpieczeństwa ofierze. W praktyce oznacza to, że jeśli istnieją przesłanki wskazujące na zagrożenie, sprawca zostaje odizolowany niezależnie od tego, czy też zgłosi przemoc ze strony ofiary.

Którą z regulacji wybrać w sytuacji bycia ofiarą przemocy domowej?

Jeśli osoba doświadcza przemocy, kluczowe jest szybkie działanie. W przypadku zagrożenia życia lub zdrowia najlepszym rozwiązaniem jest skorzystanie z przepisów ustawy kamilkowej – daje ona natychmiastową ochronę. Kodeks karny może być skuteczny w dłuższej perspektywie, ale wymaga zebrania dowodów i przejścia przez całe postępowanie sądowe. W praktyce warto stosować oba mechanizmy równocześnie – najpierw zabezpieczając się poprzez ustawę kamilkową, a następnie dążąc do skazania sprawcy na podstawie kodeksu karnego.

Podsumowując, ustawa kamilkowa daje większą szansę na szybkie uwolnienie się z toksycznej relacji, podczas gdy kodeks karny jest narzędziem służącym do ukarania sprawcy w dłuższej perspektywie.

FAQ